نویسنده: محمد کریمی - سیده آمنه حسینی
 
رساله‌ای به زبان عربی در تعریف لغات و اصطلاحات علم کلام از قطب‌الدین ابی جعفر محمّد النیشابوری المقری از دانشمندان شیعی سده‌ی شش هجری و شاگرد قطب‌الدین راوندی (م 573 ق). مؤلف در ابتدای مقدمه‌ی این رساله، علّت نگارش آن را مشاهده‌ی شوق و علاقه‌ی شاگردانش به تحصیل کلام و اصول یاد کرده و می‌گوید که به همین دلیل بر آن شده است تا در رساله‌ای کوتاه، به اختصار و ایجاز، به تعریف مسائل مربوط به این علم بپردازد؛ همچنین، به این نکته اشاره می‌کند که مشوّق او در این کار، آگاه شدنش از تلاش فقیه عالیقدر شیعه، ابوابراهیم حسن بن محمد بن بابویه نیز بوده است. در ادامه‌ی این مقدمه، به تعریف اصطلاحات «معلوم»، «رضایت»، «معدوم»، «موجود»، «قدیم»، «مُحدَث»، «حادث»، «جوهر»، «متحیّز»، عَرَض»، «جسم»، «ضلع»، «قطر»، «جرم» و «جماد» می‌پردازد. روش بدیع او در این قسمت آن است که تعریف برخی از این مفاهیم را مبنایی برای تعریف مفهومهای مربوط به آنها قرار می‌دهد؛ چنانکه معانی اصطلاحات «متحیّز» و «عرض» را از معنای «جوهر» و معانی «ضلع» و «قطر» و «جرم» و «جماد» را از تعریف «جسم» به دست می‌آورد. همچنین برای اثبات سخن خویش، از ایات قرآنی بهره می‌گیرد - برای مثال در تعریف مفاهیم «معدوم» و «قدیم» - و در تعریف «جسم»، به نقل و ردّ آراء ابو هذیل علاف (م ح 232 ق)، ابوالقاسم کعبی (م 319 ق)، ابوالحسن علی اشعری (م 324 ق) می‌پردازد. نیشابوری، نگاشته‌ی خویش را به نُه فصل تقسیم نموده و هر فصل را به موضوعی اختصاص داده و ضمن هر بحث، به برخی از مسائل پیرامونی آن نیز اشاره کرده است. در فصل اوّل (: فی الاحکام الجواهر)، از جنس جواهر بحث نموده و به نقل سخنی از کتاب الملخّص فی الُاصول شریف مرتضی (م 436 ق) از متکلمان گرانقدر شیعه می‌پردازد. فصل دوّم نیز به بیان «اقسام اعراض و احوال آنها» اختصاص دارد که در آن، ضمن اشاره به بیست و دو قسم «عرض»، در ضمن چهار مسأله از «اکوان»، «اعتماد»، «تألیف» و «اصوات» و مسائل آنها به تفصیل بحث می‌کند و همچون بخشهای پیشین به نقل و بررسی آراء متکلمان دیگر از جمله ابوالحسن اشعری و ابوعلی جبائی (م 321 ق)؛ و بر‌ای بیان مقاصد خود به آیات قرآن و رأی شریف مرتضی در الحدود و الحقایق (46 به بعد) استناد می‌نماید. فصل سوم نیز اختصاص دارد به تعریف چیزهایی که به «سخن» مربوط می‌شود نظیر «نطق»، «متشابه»، «مجاز»، «خبر» و ... نیشابوری ذیل این فصل تحت عنوان یک مساله از الم و لذت بحث کرده و آن گاه فصل چهارم را به تعریف آنچه در الم و لذت داخل است اختصاص می‌دهد. موضوع فصل پنجم بیان اوصاف «جمل» و معانی آن می‌باشد. نیشابوری در این فصل در چهار مسأله از معانی صفات موجبه و انواع آن، و معانی زندگی و موت و معانی شهوت و اراده و ... و معانی قادر و قدرت و معونت و ... بحث می‌کند. بخش مهم این فصل برشماری تفاوتهای دهگانه‌ی میان شهوت و اراده است. در فصل ششم تعاریف آن چه ذیل واژه‌ی «افعال» بحث می‌شود گنجانیده شده است. فصل هفتم به تعریف برخی اصطلاحات دینی همچون «شکر»، «صواب»، «عقاب»، «اهباط»، «کفر»، «دین»، «صلاة»، «جهاد»، «اجتهاد» و ... اختصاص یافته است و ذیل آن تحت عنوان یک مسأله به تعریف علم و انواع آن پرداخته شده است. فصل هشتم که مفصل‌ترین فصول این رساله است به بیان موضوعات داخل در علوم و اعتقادات اختصاص یافته و در آن ذیل هفت مسأله اصطلاحات متعددی به تعریف درآمده‌اند در مسأله‌ی چهارم، نیشابوری شش فرق میان «مقتضی» و «علت» بر می‌شمارد و در مسأله‌ی پنجم میان علت و شرط تفاوتی نمی‌بیند. و در مسأله‌ی ششم میان «مقتضی» و «سبب» یازده فرق بر می‌شمارد، و آن گاه در مساله‌ی هفتم به بیان اثبات فنا در اشیاء دهگانه می‌پردازد. سرانجام فصل نهم این رساله به تعریف «حد» و آنچه باید به هنگام بدست دادن آن رعایت نمود اختصاص یافته است؛ که در آن حد را چنین تعریف می‌کند: «ان الحد هو الکشف عن الشیء بعبارة اوضح منه» (الحدود، کلیه‌ی صفحات).
روش کلی نیشابوری در این کتاب بر ارائه‌ی موجزترین تعاریف در بیان اصطلاحات کلامی قرار گرفته است هر چند در مواردی اقوال و آراء گوناگون در این باره را نیز شرح می‌دهد و حتی از آیات قرآن نیز در اثبات آراء خویش مدد می‌گیرد. مهمترین مأخذ او در این اثر کتاب الحدود و الحقایق اثر شریف مرتضی بوده است. او در این رساله در مجموع چهارصد و سی اصطلاح کلامی را تعریف نموده و بدین ترتیب این کتاب را به بهترین اصطلاح نامه‌های کلامی بدل نموده است. تاریخ نگارش این کتاب چنانکه از پایان آن بر می‌آید در نیمه‌ی دوم سده‌ی ششم هجری بوده است.
کتابنامه :
الحدود، قطب‌الدین محمّد نیشابوری، تصحیح دکتر فاضل؛ طبقات اعلام الشیعه (قرن 6)،
منبع مقاله :
گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.